Một dược là gì ? Tác dụng và cách dùng chữa bệnh của cây một dược

I. TÊN GỌI

Tên tiếng Việt: Môc dược, Một dược, Mạt dược…
Tên khoa học: Commiphora Myrrha Engl
Họ khoa học : Burseraceae (tức họ Trám)

Hình ảnh cây mộc dược

Hình ảnh cây mộc dược

II. MỘT DƯỢC LÀ GÌ?

Một dược là dược liệu được bào chế từ chất gôm nhựa của cây mộc dược (Commiphora Myrrha Engl). Cũng có tài liệu ghi nhận, mộc dược còn được bào chế từ nhựa của cây Balsammodendron chrenbergianum Berg, cũng thuộc họ Burseraceae (tức họ Trám).

Loại dược liệu này có hình dạng các khối, cục không đều nhau. Bên ngoài dược liệu một dược có màu đỏ nâu, đốm trắng, bên trong thì sáng bóng. Các khối một dược tỏa ra mùi thơm dịu nhẹ, nếm có vị hơi đắng. Nếu cho một dược vào nước hoặc rượu thì sẽ nhanh chóng tan ra. Mang dược liệu này ra phơi nắng thì sẽ hóa mềm dẻo, tỏa hương thơm; đốt trên lửa có mùi thơm tỏa ra rất dễ chịu.

III. MÔ TẢ HÌNH ẢNH CÂY MỘT DƯỢC

Cây một dược là cây thân gỗ nhỏ, sống lâu năm. Loài cây này thường có chiều cao trung bình khoảng từ 2,5m đến 3,5m. Thân cây một dược rất nhỏ, ít phân nhánh và trên mỗi cành cây đều có những gai nhọn

Lá mộc dược mang sắc xanh xám, dạng lá kép nhỏ, thường thấy có 3 lá chét, cuống lá dài. Các lá mọc cách trên thân cành. Phiến lá Lá mọc cách, màu lục xám, lá kép gồm có 3 lá chét.

Hoa một dược trổ ra từ các kẽ lá. Hoa rất nhỏ, có 3 cánh trắng nở xòe, phần nhị hoa màu vàng chụm lại ở giữa.

Cây kết quả hạch. Mỗi quả gồm 2 ngăn, phía trong mỗi ngăn chứa 1 hạt nhỏ màu đen.

IV. PHÂN BỐ MỘT DƯỢC

Cây một dược là loài cây ưa khí hậu nhiệt đới. Trên thế giới, người ta tìm thấy cây một dược có nhiều ở bán đảo Arabian, bờ biển Somalia,…

Ở Việt Nam, chưa có ghi nhận về việc cây một dược mọc ở trong nước. Nguồn nguyên liệu một dược chủ yếu là nhập ngoại.

V. BỘ PHẬN LÀM DƯỢC LIỆU

Dược liệu một dược được làm từ nhựa của cây một dược. Thuận theo tự nhiên, nếu không có sự tác động của con người thì nhựa của cây một dược sẽ chảy ra ngoài thông qua các kẽ nứt ở vỏ cây. Khi mới chảy ra, chất nhựa này có màu vàng nhạt hoặc trắng ngà, chất lỏng hơi sệt, sau đó đông đặc dần lại rồi đổi màu vàng đậm tới đỏ nhạt và cuối cùng là đỏ sẫm.

Vị thuốc mộc dược (hay còn gọi là một dược)

Vị thuốc mộc dược (hay còn gọi là một dược)

VI. THU HÁI, BÀO CHẾ VÀ BẢO QUẢN DƯỢC LIỆU MỘT DƯỢC

1. Thu hái:

Người ta thường thu hoạch nhựa cây một dược bằng cách dùng dao rạch vào thân cây và các cành to để tạo ra các vết đứt sâu. Nhựa cây chảy ra theo các vết đứt này. Sau đó thu gom các phần nhựa đã đông đặc,

2. Bào chế:

Lấy các khối một dược, loại bỏ các tạp chất, rồi đem đi sao khô hoặc chế giấm dùng dần.

Ngoài ra, còn có một cách bào chế một dược khác là tán nhỏ với vị đăng tâm. Cách bào chế như sau: Lấy một dược và đăng tâm theo tỉ lệ 30 gram một dược : 1 gram đăng tâm. Dùng hai vị này trộn đều rồi tán nhỏ (hoặc có thể sao qua hai vị thuốc rồi mới tán bột). Sau đó thêm ít rượu vào nghiền cho nát rồi đem phơi khô. Hoặc cũng có thể thêm bột gạo nếp vào nghiền chung.

3. Bảo quản:

Dược liệu một dược là dạng khối, khi để ở nơi nhiệt độ cao có thể tan chảy nên cần bảo quản nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng chiếu trực tiếp. Bên cạnh đó, dược liệu này có hương thơm nên tốt nhất để trong lọ kín, tránh bay mất mùi hương.

VII. CÔNG DỤNG MỘT DƯỢC

Trên thế giới, dược liệu một dược đã được các nhà khoa học đưa vào nghiên cứu. Các thực nghiệm lâm sàng về nhựa cây một dược cho thấy loại dược liệu này có khả năng ức chế một số loại nấm gây bệnh ngoài da và hạ mỡ máu.

Ở nước ta, một dược là một vị thuốc thường dùng trong Đông y. Theo y học cổ truyền phương Đông, một dược có vị đắng, mùi thơm dịu nhẹ; tính bình; quy vào các kinh Tâm, Tỳ và Can.

Các thầy thuốc Đông y đã chỉ ra tác dụng của vị thuốc một dược: hoạt huyết, khứ ứ, chỉ thống, tiêu sưng, sinh cơ, thông kinh. Vị thuốc một dược thường được dùng trong các đơn thuốc trị bệnh: đau bụng kinh, bế kinh, đau thượng vị; nhọt độc sưng đau; sưng đau do sang chấn, trĩ; vết loét ngoài lâu lành, mụn nhọt ngoài da.

Trong Đông y, vị thuốc một dược thường được kết hợp với vị thuốc nhũ hương để làm thành các phương thuốc trị thống kinh, bế kinh, chấn thương ứ huyết, nhọt độc...

VIII. LIỀU DÙNG VÀ CÁCH DÙNG

Trong Đông y, một dược được sử dụng với liều uống: 4-12 gram một ngày.

Cách dùng: Dạng thuốc sắc; hoàn tán; hoặc dùng ngoài dạng cao dán, tán bột.

IX. MỘT SỐ BÀI THUỐC TỪ MỘC DƯỢC

Bài 1: Trị chứng đau bụng kinh, bế kinh, đau dạ dày.

Gồm các vị: Một dược 5 gram, hồng hoa 5 gram, diên hồ sách 10 gram, đương quy 10 gram.

Cách bào chế:

Đối với một dược: giã vụn rồi sao với đăng tâm thảo theo tỷ lệ 40gram một dược thì dùng 1gram đăng tâm thảo. Sau khi sao khô tán bột mịn. Nếu cần tăng tính giảm đau của một dược thì có thể phun giấm vào trong lúc sau mộc dược.
Đối với các vị khác: sao khô rồi tán bột mịn. Sau cùng đem bột một dược trộn đều bột của các vị thuốc còn lại.

Cách dùng: Uống 2 lần một ngày, mỗi ngày khoảng 6 gram đến 10 gram.

Bài 2: Trị sưng đau do chấn thương

Gồm các vị: Một dược 5 gram, nhũ hương 5 gram, bạch truật 10 gram, đương quy 10 gram, bạch chỉ 10 gram, nhục quế 3 gram, cam thảo 3 gram.

Cách chế biến:

Đối với một dược và nhũ hương chế biến như cách chế biến mộc dược ở Bài 1.
Đối các vị thuốc còn lại: tán bột mịn.
Sau cùng trộn bột nhũ hương, một dược và bột của các vị thuốc còn lại.

Cách dùng: Ngày uống 3 lần, mỗi lần khoảng từ 6 gram tới 10 gram, uống cùng một chút rượu hoặc nước trắng.

Bài 3: Trị tĩnh mạch chi, thể khí huyết ứ

Gồm các vị: một dược 10 gram, nhũ hương 10 gram, hoàng kỳ 16 gram; đương quy 12 gram, sinh địa 12 gram, huyền sâm 12 gram, tử hoa địa đinh 12 gram, đan sâm 12 gram, kim ngân hoa 10 gram, bồ công anh 10 gram, hồng hoa 8 gram, diên hồ sách 8 gram, cam thảo 6 gram.

Cách chế biến:

Để riêng 2 vị nhũ hương, một dược.
Các vị còn lại đem đi sắc nước. Cần phải sắc 2 nước, mỗi lần khoảng 45 phút rồi lọc lấy nước.
Sau cùng lấy một dược, nhũ hương hòa tan trong nước sắc thuốc khi còn ấm nóng.

Cách dùng: Chia nước thuốc thành 3 phần, uống 3 lần trong ngày.

Bài thuốc này sử dụng cho người bệnh có sắc mặt tối sạm, tinh thần ủ rũ mệt mỏi, trong người bứt rứt dễ nóng, nước da thâm tím, đau nhiều về đêm, chân tay lạnh.

Tìm hiểu thêm: Hoa hòe có tác dụng hỗ trợ điều trị các bệnh tăng huyết áp, xơ vữa động mạch, tăng cường sức đề kháng.

Bài 4: Trị tĩnh mạch chi, thể nhiệt độc thịnh

Gồm các vị: Một dược 10 gram, nhũ hương 10 gram, hoàng kỳ 16 gram, kim ngân hoa 16 gram, đương quy 12 gram, đan sâm 12 gram, tử thảo nhung 12 gram, xích thược 12 gram, ngưu tất 12 gram, địa long 12 gram, địa miết trùng 10 gram, sinh cam thảo 6 gram.

Cách chế biến:

Để riêng vị một dược, nhũ hương
Địa long và địa miết trùng sao khô, tán bột mịn.
Các vị còn lại sắc với nước, sắc 2 lần, mỗi lần đun sôi 45 phút, lọc lấy nước thuốc.
Cuối cùng, lấy nước sắc thuốc khi ấm nóng mà cho một dược, nhũ hương vào khuấy tan rồi cho thêm bột địa long miết trùng vào khuấy đến khi tan hết.

Cách dùng: Sử dụng nước thuốc trên lúc còn nóng, chia đều 3 phần uống làm 3 lần trong ngày.

Bài thuốc này, dùng cho bệnh nhân có các biểu hiện: sắc mặt khô sạm, trong người bứt rứt, hay bị ù tai chóng mặt; phần chi bị bệnh sưng đen, mọng nước, có dấu hiệu lở loét…

X. LƯU Ý

Khi dùng vị thuốc một dược cần chú ý chất này dẻo, rất quánh. Nếu dùng để sắc chung với các vị thuốc thì sẽ làm giảm tác dụng của các vị thuốc, nên cần sắc riêng các vị thuốc lấy nước, sau cùng cho bột một dược tán bột mịn vào hòa tan là tốt nhất.
Không sử dụng vị thuốc một dược cho người đang mang thai, và người có mụn nhọt đã vỡ.