Vậy Thiên niên kiện là gì? Tác dụng và cách dùng ra sao? Dưới đây là những thông tin chi tiết về dược liệu Thiên niên kiện, kính mời bạn đọc tham khảo.
I. THIÊN NIÊN KIỆN LÀ GÌ?
Tên tiếng Việt: Thiên niên kiện, Bao kim, Sơn thục, Ráy hương, Vắt vẻo…
Tên khoa học: Homalomena occulta (Lour) Schott.
Tên dược: Rhizoma Homalomenae
Họ khoa học: Araceae (tức họ Ráy)
Thiên niện kiện tức là dược liệu được làm từ thân rễ phơi hay sấy khô của cây thiên niện kiện.
Dược liệu này được gọi với tên “Thiên niện kiện” vì người xưa cho rằng uống loại thảo mộc này vào sẽ khỏe mạnh tới nghìn năm. Giải thích từ Thiên niên kiện: “thiên” là nghìn, “niên” là năm, “kiện” tức là khỏe mạnh.
Dược liệu thiên niên kiện
II. MÔ TẢ HÌNH DẠNG CÂY THIÊN NHIÊN KIỆN
Cây Thiên niên kiện là dạng cây thân thảo. Thân rễ của loài cây này khá dài và mập mạp, mang sắc xanh lục, thường mọc bò theo phương ngang, chia ra làm nhiều đốt. Đường kính trung bình của bộ phận thân rễ khoảng từ 1cm đến 2 cm. Nếu dùng tay bẻ phần rễ thiên niên kiện sẽ nhận thấy bên trong là chất xơ cứng, có hương thơm dễ chịu tỏa ra.
Lá cây thiên niên kiện mọc chủ yếu ở phần đầu bộ phận thân rễ. Các lá mọc so le, có cuống dài và nhẵn. Chiều dài của cuống lá khoảng từ 18 cm đến 25 cm, màu xanh, mềm, phía dưới cuống nở rộng thành bẹ có màu vàng nhạt. Mỗi phiến lá có chiều dài trung bình khoảng 11- 30 cm, chiều rộng khoảng từ 7cm đến 11 cm. Lá cây có hình dạng tựa hình tam giác. Đầu lá nhọn, mép lá nguyên, không xẻ răng cưa. Mặt trên của phiến lá màu lục đậm, phía dưới nhạt, cả hai mặt đều nhẵn, gân lá ở phần hai mép lá đều hướng về đỉnh lá,
Hoa thiên nhiên kiện có màu lục nhạt. Mỗi bông hoa thường khá to, thoáng nhìn qua ngỡ là một cụm, tuy nhiên các cách hoa không bao giờ mở rộng. Mùa hoa thiên niên kiện kéo dài từ tháng 3 tới tháng 4 hàng năm.
Quả thiên niên kiện khá mọng, hình dáng thuôn dài, bên trong có nhiều hạt. Mùa quả thường kéo dài từ tháng 8 đến tháng 10 hàng năm.
Hình ảnh cây thiên niên kiện
III. ĐỊA BÀN PHÂN BỐ
Cây thiên niên kiện ưa các vùng đất thuộc nơi có khí hậu nóng ẩm. Trên thế giới, thường tìm thấy cây thiên niên kiện mọc hoang ở khu vực Nam Á và Tây Nam Thái Bình Dương. Cây thiên niên kiện sinh trưởng và phát triển mạnh ơ nơi đất trũng, ven kênh, rạch, khe suối , ngoài ra còn thường thấy ở nơi đồi thấp.
IV. THU HÁI VÀ BÀO CHẾ
1./Thu hái
Người ta lấy phần thân rễ để trồng tái sinh cây Thiên niên kiện. Bộ phận sử dụng để làm dược liệu cũng chính là phần thân rễ.
Người dân thường nhổ cây thiên niên kiện để lấy phần củ rễ vào mùa thu đông.
2./ Sơ chế
Sau khi thu hái cây thiên niên kiện, người làm thuốc thường cắt bỏ phần thân lá, giữ lại phần rễ củ. Đem củ thiên niên kiện đi rửa sạch, để cho ráo nước rồi cắt thành các đoạn ngắn khoảng 20cm, sau đó đem sấy khô ở nhiệt độ 50 độ C cho khô mặt ngoài. Tiếp tục lột bỏ vỏ và các rễ con. Sau cùng là phơi lại cho khô kỹ rồi đem bảo quản dùng dần.
3./ Bào chế
Có nhiều cách bào chế thiên niên kiện khác nhau. Dưới đây người viết xin giới thiệu tới bạn đọc 2 cách bào chế cơ bản:
- Theo Y học cổ truyền Trung Hoa:
Dùng rễ thiên niên kiện đã sơ chế và sấy khô, đem mài với rượu hoặc nước thuốc. Không nên sắc thuốc thiên niên kiện vì như thế sẽ làm mất mùi thơm của loại dược liệu này.
- Theo kinh nghiệm dân gian Việt Nam:
Đem rễ thiên niên kiện rửa sạch, ủ kín cho mềm, sau đó dùng dao thái lát. Đem phơi trong bóng râm hoặc sấy trong nhiệt độ thấp. Khi dùng thì lấy loại thái lát đã sấy khô ngâm rượu mà xoa bóp hoặc tán mịn làm viên hoàn. Ngoài ra cũng có thể dùng rễ thiên niên kiện tươi rửa sạch rồi giã nát, sao nóng bóp vào nơi đau nhức.
V. BẢO QUẢN
Trong thân rễ cây thiên niên kiện có chứa thành phần tinh dầu nên rất dễ bị ẩm mốc. Cần để dược liệu sau khi sấy khô ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh nơi ẩm mốc hoặc ánh nắng mặt trời chiếu trực tiếp. Tốt hơn hết nên bỏ thiên niên kiện khô vào các bao nilong, buộc kín.
VI. THÀNH PHẦN HÓA HỌC
Các nhà khoa học đã chỉ ra thành phần chính trong rễ thiên niên kiện là tinh dầu. Trong đó chứa có α-pinen, limonen, linalol, α-terpineol, nerol, myrcenol, eugenol…
Tinh dầu thiên niên kiện mang sắc màu vàng nhạt hoặc mầu nâu, ngửi thấy mùi thơm rất dễ chịu.
Ngoài tinh dầu, rễ thiên niên kiện còn chứa một số chất khác: oplopanon, oplodiol, bulatantriol, homalomenol A, homalomenol B…
VII. THIÊN NIÊN KIỆN CÓ TÁC DỤNG GÌ?
Đặc điểm tác dụng của cây thiên niên kiện
1./Theo y học hiện đại
Các nhà khoa học đã tiến hành thí nghiệm dịch chiết xuất từ thân rễ thiên niên kiện cho chuột cống. Kết quả cho thấy loại dược liệu này có tác dụng ức chế yếu phù bàn chân chuột cống gây ra bởi kaolin, ngoài ra không ảnh hưởng trên u hạt thực nghiệm gây bằng amiang. Bên cạnh đó, vị thuốc thiên niên kiện còn có khả năng ức chế co thắt cơ trơn đối với chuột thí nghiệm.
Xét về mặt thành phần hóa học, trong thân rễ cây thiên niên kiện có chứa khá nhiều tinh dầu Linalol, một phần nhỏ Terpineol và chừng 2% Este. Các thành phần hóa học này có tác dụng diệt một số loại trực khuẩn và có khả năng ức chế virus gây mụn rộp loại I. Không những thế, các chất khác có trong rễ thiên niên kiện như: Sabinen, Limonen, A-terpinen, Acetaldehyt, Aldehyd propionic, có khả năng làm giảm triệu chứng nhức mỏi các gân xương, làm cho gân cốt khỏe mạnh.
Hiện nay, trên lâm sàng, dược liệu thiên niên kiện được sử dụng để chữa các chứng bệnh:
- Đau mỏi gân cơ,
- Viêm khớp cấp, viêm khớp dạng thấp, viêm dây chằng, thoái hóa khớp
- Đau thần kinh tọa.
Ngoài ra, nước sắc rễ thiên niên kiện có khả năng thúc đẩy quá trình lưu thông huyết dịch, giảm đau, có thể chống đông máu. Cồn được bào chế từ rễ thiên niên kiện có tác dụng giảm đau, kháng Histamin, chống dị ứng, chống viêm.
2./Theo Đông y
Trong y học cổ truyền phương Đông, dược liệu Thiên niên kiện đã được sử dụng làm thuốc trị các bệnh về xương khớp từ xa xưa. Theo các thầy thuốc Đông y, dược liệu Thiên niên kiện có những tính chất sau đây:
- Vị: cay, đắng
- Tính: ấm, có mùi thơm
- Tác dụng: Giảm đau, bổ gân cốt, chữa phong thấp, chỉ thống tiêu thũng, đau nhức khớp, chữa nhức mỏi các gân xương, phong hàn thấp, hoặc bị tê bại co quắp.
3./Theo y học cổ truyền và kinh nghiệm dân gian Việt Nam
Trong sách “Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam” của GS TS Đỗ Tất Lợi, thiên niên kiện là một vị thuốc nhân dân dùng mỗi ngày từ 5gram đến 10 gram dưới dạng thuốc sắc hoặc ngâm rượu; chữa các chứng bệnh:
- Tê thấp, bổ gân cốt,
- Giảm đau nhức dùng trong bệnh người già bị đau người, đau dạ dày, đau khớp xương.
- Kích thích tiêu hóa.
Ngoài ra, thiên niên kiện còn là nguyên liệu để chiết xuất tinh dầu. Loại tinh dầu thiên niên kiện rất quý giá dùng để làm nước hoa và làm nguyên liệu chiết xuất linalola.
VIII. LIỀU DÙNG VÀ CÁCH DÙNG
Thiên niên kiện được dùng từ 6 gram đến 12 gram mỗi ngày.
Thường dùng dược liệu thiên niên kiện dưới dạng thuốc sắc, ngâm rượu thuốc hoặc tán bột làm viên hoàn. Ngoài ra cũng có thể dùng tươi giã nát, hoặc giã cùng với muối, đắp ngoài; dùng tinh dầu chế thành thuốc xoa bóp tay chân.
IX. MỘT SỐ BÀI THUỐC CHỮA BỆNH TỪ THIÊN NIÊN KIỆN
Dược liệu Thiên niên Kiện được sử dụng theo kinh nghiệm dân gian và theo y học cổ truyền phương Đông để điều trị bệnh thấp khớp, giảm đau nhức xương khớp, dị ứng. Sau đây là một số bài thuốc trị bệnh từ vị thuốc Thiên niên kiện.
Bài 1: Chữa thấp khớp, đau nhức xương khớp
Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Bạch chỉ 8 gram, Thiên niên kiện 12 gram, Cốt toái bổ 10 gram. Đem tất cả sắc uống ngày 1 thang.
Bài 2: Giảm đau lưng, nhức mỏi gối
Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Chi tử 8 gram, Thiên niên kiện 12 gram rễ Bưởi bung 10 gram. Đem các vị trên ngâm cùng với rượu trong vòng 3 tháng. Mỗi ngày uống 2 chén nhỏ sau ăn.
Bài 3: Giảm tê bì các chi, nhức mỏi xương khớp đối với người già
Gồm các vị thuốc sau với liều lượng bằng nhau: Kim ngân hoa, Thổ phục linh, Thiên niên kiện, Ké đầu ngựa, Dây đau xương, Cà gai leo, Cỏ xước, Hy thiêm, Xấu hổ. Đem rửa sạch các vị thuốc trên rồi đun với nước theo tỷ lệ 1:1, sau đó đun cho cô đặc lại thành siro rồi chế với rượu làm rượu thuốc uống hàng ngày.
Bài 4: Chữa đau mỏi vai gáy, tê bì chân tay
Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Thương nhĩ tử (sao vàng) 12 gram, Ngải cứu 12 gram, Thiên niên kiện 12 gram, Thổ phục linh 18 gram, Cỏ mực 16 gram, Hy thiêm 28 gram, rễ Cỏ xước 40 gram. Đem các vị trên sắc lấy nước uống, ngày 1 thang.
Bài 5: Chữa phong thấp
Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Ngưu tất 5 grams, Thiên niên kiện 10 gram, Mộc qua 15 gram và Hy thiêm 20 gram. Đem các vị trên sắc lấy nước uống, ngày 1 thang.
Bài 6: Trị bệnh dị ứng, da nổi mẩn ngứa
Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Gừng 10 gram, Sả 10 gram và Thiên niên kiện 10 gram. Đem các vị trên sắc lấy nước uống, ngày 1 thang.
Bài 7: Chữa nhức mỏi lưng, đau đầu gối khi trời lạnh giá
Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Dây chiều 12 gram, Đan sâm 12 gram, Xích thược 12 gram, Độc hoạt 12 gram, Tang ký sinh 12 gram, Thiên niên kiện 12 gram, Kê huyết đằng 12 gram, Thục địa 12 gram, Thổ phục linh 12 gram, Khương hoạt 12 gram, Đỗ trọng 12 gram, Nhục quế 8 gram, Hoài sơn 16 gram, Đảng sâm 20 gram, Ngưu tất 10 gram. Đem các vị trên sắc lấy nước uống, ngày 1 thang.
X. LƯU Ý KHI DÙNG THIÊN NIÊN KIỆN
- Các bác sĩ Đông y khuyến cáo không nên dùng dược liệu thiên niên kiện cho những người bị táo bón, đau nhức đầu và âm hư nội nhiệt.
- Ngoài ra, nếu sử dụng rượu thiên niên kiện chỉ uống mỗi ngày 2 chén nhỏ, không được lạm dụng. Dùng nhiều hơn sẽ gây buồn nôn, chóng mặt đau đầu.
Mọi thông tin về dược liệu thiên niên kiện, công dụng và những bài thuốc chỉ mang tính chất tham khảo. Nếu cần dùng thiên niên kiện để trị bệnh, nhất định cần phải có sự thăm khám và tư vấn của bác sĩ Đông y. Không tùy ý sử dụng.
Quản trị viênQuản trị viên
Xin chào quý khách. Quý khách hãy để lại bình luận, chúng tôi sẽ phản hồi sớm