Xuyên luyện tử - Xoan ta - Công dụng và bài thuốc chữa bệnh

Cây xoan ta rất thân thuộc với người dân Việt Nam. Hoa xoan màu tím mộng mơ, quả xoan làm thành các chuỗi hạt đẹp. Trong đông y, quả xoan được gọi là Xuyên luyện tử có tác dụng trị một số bệnh khó. Mời bạn đọc tham khảo bài viết dưới đây để có thêm những thông tin hữu ích về vị thuốc xuyên luyện tử này.

TÊN GỌI

Tên tiếng Việt: Xuyên luyện tử, Xoan quả to, Xoan ta…
Tên khoa học: Melia azedarach
Họ khoa học: Meliaceae (tức họ Xoan)

Xuyên luyện tử — *Hình ảnh cây xuyên luyện tử hay chính là cây xoan ta*

Phân loại khoa học:

Giới (regnum): Plantae
(không phân hạng): Angiospermae
(không phân hạng): Eudicots
(không phân hạng): Rosids
Bộ (ordo): Sapindales
Họ (familia): Meliaceae
Chi (genus): Melia
Loài (species): M. azedarach

ĐẶC ĐIỂM CÂY

Mô tả hình dáng cây

Cây xoan xoan ta là loài cây thân gỗ to. Cây có chiều dài trung bình khoảng từ 7m đến 12m. Thân cây to, bề ngoài nhẵn, từ thân chính tỏa ra nhiều cành theo phương thẳng đứng, ít khi tỏa ngang.

Lá xoan ta khá dài, chiều dài đôi khi lên tới 15cm. Các lá này mọc so le. Phần cuống lá dài, bao gồm từ 2 đến 3 nhánh lá phức mọc đối nhau. Trong các lá phức bao gồm những lá chét màu xanh sẫm, mặt lá trên đậm màu hơn mặt dưới. Mép lá xẻ hình răng cưa.

Hoa xoan ta nở thành từng chùm lớn. Các bông hoa nhỏ, xòe ra năm cánh có màu tím nhạt, đôi khi có sắc tía. Hoa tỏa ra mùi hương nhẹ nhàng, có hoi mùi hắc nhưng không thu hút các loài ong, bướm.

Quả xoan là loại quả hạt, kết thành từng chùm. Mỗi quả xoan ta to chừng hòn bi ve, vỏ ngoài xanh, chín đổi sang màu vàng nhạt rồi dần khô đen. Các quả này rất khó rụng, hầu như nó tồn tại trên cành cây trong suốt mùa thu đông.

Trong lá xoan, quả xoan đều có độc nên không thể ăn được. Ở nước ta, người dân vẫn thường thấy thân cây làm gỗ, dùng lá xoan để dùng như một loại thuốc trừ sâu tự nhiên có tác dụng tránh mối mọt cho các loại lương thực. Lá và hoa xoan được người xưa rải dưới chiếu để tránh dệp. Riêng hạt xoan có hình dạng tròn, cứng rắn được dùng làm chuỗi tràng hạt và các đồ thủ công mỹ nghệ.

Phân bố

Cây xoan ta là loài cây xuất hiện ở nhiều nước trên thế giới như: Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam, Thái Lan…

Tại Việt Nam, cây xoan ta mọc hoang dại trong rừng hoặc mọc ở vườn nhà, những nơi có độ cao từ 500m đến 2000m so với mực nước biển. Xoan ta phổ biến ở các tỉnh Sơn La, Hòa Bình kéo dài vào đến Nghệ An. Ít thấy loài cây này ở khu vực phía Nam.

Bộ phận làm thuốc

Các bộ phận làm dược liệu của cây xoan ta gồm:

Quả xoan: là vị Xuyên luyện tử; quả nhỏ còn gọi là Kim linh tử. Người làm thuốc thường chọn những quả to, già, màu vàng nhạt để phơi khô làm thuốc.
Vỏ rễ cây xoan: là vị Khổ luyện bì căn

*Vị thuốc xuyên luyện tử làm từ quả xoan ta*

THÀNH PHẦN HÓA HỌC

Trong vỏ và quả xoan ta chứa thành phần hóa học chính là các Alcaloid. Trong đó các chất chính là toosendanin, chất nhựa, tanin…

CÔNG DỤNG CHỮA BỆNH

Tác dụng dược lý

Qua nghiên cứu, các nhà khoa học đã chỉ ra trong tất cả các bộ phận của cây xoan đề chứa chất độc. Nếu con người ăn phải bất cứ bộ phận nào trong cây xoan đều có thể bị ngộ độc. Trong đó, các nhà khoa học đã tìm ra yếu tố gây độc chính là các các chất gây ngộ độc thần kinh chứa tetranortriterpen và các loại nhựa chưa xác định.

Quả xoan ta chứa hàm lượng chất độc cao nhất trong cây xoan. Có tài liệu ghi nhận có một số loài chim có khả năng ăn quả xoan ta nhưng chỉ với liều 15 gram hạt xoan đã có thể giết chết một con lợn có trọng lượng 22kg. Nếu ăn phải hạt xoan, chỉ vài giờ sau sẽ xuất hiện các triệu chứng mất vị giác, nôn mửa, táo bón hoặc tiêu chảy, phân có máu, tổn thương dạ dày, sung huyết phổi, trụy tim… Nếu ngộ độc quả xoan ta, sẽ có thể tử vong trong vòng 24 giờ.

Tác dụng sát trùng: Trong quả xoan ta có các chất có khả năng sát trùng.

Ngoài ra, còn có tài liệu ghi nhận, nhựa và tinh dầu chưng cất từ lá xoan ta còn được dùng để làm thuốc giãn tử cung.

Theo y học cổ truyền

Vị thuốc xuyên luyện tử được sử dụng trong y học cổ truyền phương Đông. Theo đó, loại dược liệu này có những tính chất như sau:

Vị đắng
Tính hàn, có độc
Quy vào các kinh: Can, Đại tràng
Tác dụng: chỉ thống, sát trùng, thanh nhiệt, trừ thấp.

Các thầy thuốc Đông y sử dụng Xuyên luyện tử để chữa các bệnh:

Đau dạ dày,
Bụng trướng đau, đau bụng giun, sán thống,
Viêm gan,
Đau bụng kinh ở nữ giới
Sốt nóng hôn mê đau tim, đau sườn…

LIỀU DÙNG

Sử dụng vị thuốc Xuyên luyện tử từ 3 gram tới 10 gram cho một người trưởng thành trong 1 ngày. Dùng quá liều sẽ gây ngộ độc cấp tính, cần phải cấp cứu ngay.

MỘT SỐ BÀI THUỐC TRỊ BỆNH TỪ XUYÊN LUYỆN TỬ

Xoan ta là loài cây có độc, thậm chí gây tử vong trong vòng 24 giờ nếu dùng quá liều. Tuy nhiên, với người làm thuốc, quả của loài cây có độc này lại là một dược liệu tốt để trị bệnh. Người viết đã sưu tầm được một số bài thuốc trị bệnh khó từ quả xoan ta, tức vị Xuyên luyện tử của người xưa. Kính mời bạn đọc tham khảo.

Bài 1: Chữa chứng bệnh đau bụng dưới (theo Xuyên Luyện Hoàn II – Y Cấp)

Gồm các vị thuốc với liều lượng như sau: Xuyên luyện tử 80 gram, hồi hương 80 gram, Phụ tử 40 gram, cùng với rượu trắng 0,3 lít; Diên hồ 20 gram, vị thuốc Đinh hương 18 cái, Toàn yết 18 con.

Cách làm:

Bước 1: Lấy rượu chưng các vị thuốc Xuyên luyện tử, Hồi hương, Phụ tử ho đến khi chín thì lấy ra để ráo. Sau đó sấy khô, tán bột.
Bước 2: Lấy các vị Diên hồ, Đinh hương, Toàn yết tán nhuyễn, rồi trộn đều với rượu hồ làm hoàn.

Cách dùng: Mỗi ngày uống từ 12 gram đến 16 gram chiêu với rượu ấm.

Bài 2: Chữa bụng chướng đau, ợ chua, sán khí (theo Xuyên Luyện Thang – Vạn Bệnh Hồi Xuân)

Lấy các vị thuốc sau với lượng bằng nhau: Chích thảo, Lệ chi hạch, Nga truật, Phá cố chỉ, Quất hạch, Sơn thù, Tam lăng, Thanh diêm, Thông thảo, Tiểu hồ, Xuyên luyện tử; thêm Cam thảo giảm nửa liều.
Đem tất cả các vị trên sắc nước thuốc. Lọc lấy nước uống, bỏ bã. Dùng nước này uống nhiều lần trong ngày lúc đói bụng.

Bài 3: Trị ngực bụng đầy đau, ợ chua, sán khí (Theo Nhất Quán Tiễn-Liễu Châu Y Thoại)

Lấy các vị: Bắc sa sâm 12 gram, Đương qui 12 gram, Xuyên luyện tử 6 gram, Câu kỷ tử 24 gram, Mạch đông 12 gram, Sinh địa 20 gram.
Đem tất cả các vị trên sắc lấy nước uống nhiều lần trong ngày.

Bài 4: Chữa bụng đau, ngực sườn đầy đau, phụ nữ đau bụng khi hành kinh

Lấy các vị quả xoan ta còn non khoảng 12 gram, Diên hồ sách 3 gram. Đem tất cả tán bột mịn.
Cách dùng: Uống ngày 3 lần, mỗi lần 10 gram.

Bài 5: Đau vùng thượng vị do hàn thống (theo Lê Hữu Trác)

Lấy các vị Hồi hương 8 gram, Ngải diệp 4 gram, Xuyên luyện tử 8 gram.
Đem tất cả các vị trên sắc uống.

Bài 6: Chữa Can Thận âm hư, Can khí uất gây nên ngực sườn đau tức, miệng đắng, ợ chua, họng khô, lưỡi đỏ khô

Theo kinh nghiệm dân gian truyền lại, tìm lấy các vị thuốc sau: Bắc sa sâm 14 gram, Đương qui 14 gram, Câu kỷ tử 12 gram, Mạch đông 12 gram, Sinh địa 20 gram, Xuyên luyện tử 8 gram.
Đem tất cả các vị trên sắc lấy nước mà uống.

Bài 7: Sơ can lý khí, dưỡng huyết thông lạc

Lấy các vị thuốc như sau: Xuyên luyện tử 9 gram, Tiểu hồi hương 3 gram, Quế chi 6 gram, Xuyên khung 4,5 gram, Đương quy 9 gram, Tế tân 3 gram, Ô dược 9 gram, Chỉ xác 4,5 gram, Ngô thù du 3 gram, Trần bì 6 gram.
Cách dùng: Đem tất cả cho vào nồi rồi thêm 1 lít nước, sắc trên lửa nhỏ cho cô đặc lại còn khoảng 0,3 lít nước. Chia nước thuốc làm 3 phần, uống 3 lần trong ngày khi nước thuốc còn ấm nóng.

Bài 8: Chữa bệnh viêm dạ dày thể Can Vị có khí trệ

Lấy các vị thuốc với liều lượng như sau: Xuyên luyện tử 10 gram, Sài hồ 12 gram, Hương phụ 12 gram, Bạch thược 12 gram, Bạch linh 12 gram, Cam thảo 4 gram, Diên hồ 12 gram, Tô ngạnh 12 gram, Chỉ xác 12 gram.
Đem sắc lấy nước thuốc mà uống. Ngày 1 thang.

Bài 9: Trị sỏi tiết niệu thể khí trệ huyết ứ

Lấy các vị thuốc với liều lượng như sau: Ô dược 9 gram, Xuyên luyện tử 9 gram, Đào nhân 12 gram, Xuyên khung 12 gram, Ngưu tất 12 gram, Hoạt thạch 15 gram; Kê nội kim 12 gram, Trạch tả 12 gram, Hồng hoa 12 gram, đương quy 12 gram, Đông quỷ tử 12 gram; Kim tiền thảo 30 gram, Hải kim sa 15 gram, Xa tiền tử 15 gram, Thạch vĩ 12 gram, Cam thảo 5 gram.
Cách dùng: Đem sắc nước thuốc cô đặc còn 3 bát. Chia nước thuốc làm 3 bát, uống 3 lần trong ngày khi còn nóng ấm, uống trước hoặc sau ăn 1 tiếng đồng hồ. Duy trì trong 7 ngày.

LƯU Ý KHI DÙNG

Xuyên luyện tử là vị thuốc chứa độc tố. Cần dùng đúng liều lượng, quá liều sẽ gây ngộ độc. Ngoài ra, đối với quả xoan ta cần tránh xa tầm tay trẻ nhỏ.

Ở nước ta có một loại xoan khác là xoan đào hay còn gọi là dâu da xoan, có danh pháp khoa học là Fructus Toosendan, thường lấy thân cây làm gỗ để sản xuất các loại đồ nội thất như tủ bếp, bàn ăn.... Tuy nhiên quả xoan đào này không được sử dụng làm thuốc như quả xoan ta (tức Xuyên luyện tử). Quả dâu da xoan có thể ăn được, khi quả xanh có vị chua hơi chát, còn khi quả chín đỏ có vị ngọt nhẹ.